شما در سال های اخیردرزبان فارسی ( به شكل رسمی) و مقداری هم در زبان تركی ( به شكل غیر رسمی ) شاهد ظهور كلماتی بوده اید كه در تاریخ این زبانها سابقه نداشته است. كلماتی كه جدیداً ساخته شده و برای ادای مفاهیم جدید یا جایگزینی با كلمات بیگانه و دخیل از آنها استفاده می شود. اگر شنونده ای كنجكاو برای یاقتن معنای لغوی این واژه های جدید الاحداث به كتابهای كلاسیك و یا لغت نامه هایی معتبر قدیمی نگاه كند؛ هرگز آنها را نخواهد یافت. واژه هایی مثل « شهربانی »، « شهرداری»، «فرهنگستان»،« خودرو»،« نگارنده»،« خودنویس» و« تعمیرگاه» كه در دهه های گذشته وارد چرخه زبان فارسی شده است و همچنین كلماتی مثل « یارانه»،« پایانه»،«رایانه»،«پیامك»، « آسانبر»، «چاپگر»،« بهره وری » كه در سالهای اخیر تولید شده اند؛ همگی كلماتی جدید با ساختاری جدید هستند. در زبان تركی خودمان هم به كلمات مشابهی برخورده ایم. مثل؛ بیلگی سایار ( كامپیوتر) ، بیلیم یوردو( دانشگاه ) ، یازار ( نویسنده ) ، یازیچی ( نویسنده ، پرینتر ، چاپگر)، وطنداش،( هموطن) ، دینله ییجی ( شنونده ) و …

مسلّماً هر اهل زبان متفكّری درعصرارتباطات و تداخل فرهنگ ها به ضرورت واژه سازی در چهارچوب زبانهای ملی پی برده است. در دنیای امروز كه مرز بین فرهنگها و زبانها درحال كم رنگ شدن است؛ ما محتاج تقویت زیر ساخت ها و كلمات زبان های مادری هستیم. زبانشناسان معتقدند زمان تولید كلمات «هسته» و یا «مادر» و تولید هر كلمه جدید به شكل بسیط سپری شده است. كلمات هسته یا مادر درهر زبانی قدیمی ترین كلمات آن زبان محسوب می شوند. این كلمات براسامی طبیعت، اندامهای انسان، و یا بر اعمال و رفتار های او اطلاق شده است. مثلاً واژه « آب» در فارسی و« سو» در تركی و … می تواند از قدیمی ترین كلمات باشد. به نظر زبانشناسان امروزه ساخت چنین واژه هایی غیر ممكن است؛ پس چاره چیست؟

چاره مشخص است؛ چنانكه درطول تاریخ انسان ، اهل زبان اینگونه كرده است. یعنی به جای ساخت واژه ی هسته، اقدام به ساخت كلمات مشتق و مركب می نماید. با این حساب ما، چهار گونه واژه اسمی خواهیم داشت ‌:

۱٫ كلمات هسته مثل: سو، یئر، گوی، ال، باش،ائو، چؤل،قوش و …

۲٫ كلمات مشتق = ( اسم یا فعل + پسوند )

( یاز + ار = یازار )

( داغ + چی= داغچی )

( یول + داش = یولداش )

( چای + لاق = چایلاق )

۳٫ كلمات مركّب = ( اسم + اسم )

( قارا + باغ = قارا باغ )

( آغ + داغ = آغداغ )

( بؤیوك + آنا = بؤیوك آنا)

۴٫ كلمات مشتق، مركّب ( اسم یا فعل + اسم + پسوند )

( كتاب + ائو + ی = كتاب ائوی )

( بیل + گی + سای + ار = بیلگی سایار )

( بولاق + اوت + و = بولاق اوتو )

( قیز+ لار+ باغ + ی = قیزلار باغی )

چنانكه گفته شد، امروزه ساخت كلمات ردیف یك، غیر ممكن شده است وانسان اهل زبان، با استفاده ازپسوندها و پیشوندهای موجود در خود زبان با عاریت گرفتن از سایر زبانها ( چنانكه فارسی از عربی و تركی به عاریت گرفته است) اقدام به ساخت واژه های جدید می نماید. اتفاقاً زبان تركی ما ازاین نظر، یعنی ساخت واژه مشتق و مركب یكی ازفعال ترین وخوش اقبالترین زبانهاست؛ چون اصلاً ذات گرامریك و نحوی این زبان پسوندی است؛ بنابراین با فعّال كردن پسوندهای آن، می توان بدون نیاز به وارد كردن پسوند ازسایر زبانها و برای جلوگیری ازاستفاده بدون چون وچرا ی اهل زبان از كلمات دخیل، اقدام به واژه سازی نمود. متأسفانه درسالهای اخیر،زبان تركی در بین ما با خطری مواجه است كه به نظرمی رسد؛ ازساخت هرگونه واژه جدید باز مانده است. منظورمن از این بازماندگی نه در بین نویسندگان و دانشجویان بلكه در گویش و محاوره مردم عامی و معمولی است. اگردرسالهای گذشته، شمّ فرهنگی و زبانی تركان این سرزمین فعال بوده و برای هرموجود یا مفهوم تازه وارد ی از خزانه فولكلوریك و با تبعیّت ازنحو زبان، كلمات جدید می ساخت؛ اما ما امروز شاهد به كما رفتن آن شم زبانی و واژه سازی هستیم. تركان درسده ها و سالهای گذشته كلماتی مثل« توپ»،« توپ آتان»،« توپچو»،« گلن گئدن»،« ساخلو»( محل نگهداری سرباز و مهمات یعنی پادگان ) «یئل آتی» ( دوچرخه )،« دیلماج» ( مترجم)، «ائلچی»(سفیر، خواستگار)، «ائلچی لیك»( سفارتخانه ) و… می ساختند؛ ولی در سالهای اخیربراثر عامیانه و غیرمدرسی، توهم شدن این زبان ، شاهد تنبلی و غقب نشینی آن شمّ خلاق ذهنی و زبانی شده ایم. چرا علیرغم اینكه توده مردم، بهترین، راحتترین و با مسمّا ترین پسوندهای زبان مادری را برای ساخت واژه جدید دراختیار دارد؛ بی توجه به آن توانایی، كلمات دخیل را مثل نقل ونبات لقلقه زبان می كند؟

چرا واژه های جدید تركی توسّط مردم ساخته نمی شود و اگر ساخته شده باشد چرا در كمترین مدّت ممكن، جایگاه خود را به دیگر كلمات دخیل می دهد؟ مثلاً معلوم نیست؛ كلمه « یاشیل» چه عیب معنایی و یا صعوبت تلفظی دارد كه جای خودش را با كلمه « سبز» فارسی عوض می كند. اتفاقاً كلمه سبز به علّت التقاء ساكنین و در كنار هم قرار گرفتن دو صامت ( بی صدا) تلفّظ سخت تری نسبت به یاشیل دارد. تازه كلمه یاشیل به لحاظ معنا در ذهن عامه اهل زبان با مسمّاست. چون با كلمات « یاش» [تری و آب ] ، یاشا [ زنده باد] ، یاشار [ جاویدان ] ، یاشاییش [ زندگی ] همریشه و هم خانواده نیزاست. همچنین زمستان (به جای قیش ) ، تابستان ( به جای یای) ، طلای عربی ( به جای قیزیل ) و …

با این مقدمه به سراغ نمونه هایی از پسوندهای زبان تركی می رویم كه به نظر می رسد بهره برداری و به كاربری آن ها در غنا و واژه سازی تركی بسیار مؤثر خواهد بود.

۱- پسوند واژه ساز فاعلی « چی ، چو، جی ، جو»

این پسوند یكی از فعّال ترین واژه سازهای زبان تركی است كه وارد زبان فارسی هم شده است . اهل زبان باید با استفاده از این واژه هساز كلمات مورد نیاز خود را بسازند ؛ بدون اینكه نیازی به وارد كردن كلمات لازم از زبان دیگری باشند . پیشنهاد می گردد كه كلمات جدید زیر در چرخه زبان تركی قرار گیرند. ( اگر چه ما می توانیم به اندازه نیاز در هر نهانی خودمان این كلمات را به كار بریم )

– شكسته بند = سینیق چی

– شوپر ، راننده = سوروجو

– چاپگر = یازیچی

– آفریننده = یارادیجی

– كامپیوتریت = بیلگی سایرچی

– دانش آموز ، دانشجو = اؤیرنجی

– ماهیگیر = بالیقچی

– هیزم شكن = اودونچو

– انگوركار= اوزومچو

لازم به ذكر است واژه ساز تابع قانون هماهنگی اصوات كه یكی از قوانین اصلی زبان تركی است می باشد به این خاطر به اشكال چی، چو، چو، می آید . همچنین چی « چو» در پروسه تغییرات واجی به شكل « جی» نیز « جو» نیز گفته می شود .

۲- پسوند واژه ساز(صفت ساز) «گین/ گون/غین/غون»

این پسوند از واژه سازهای كاربردی و بسیار فعال تركی می باشد. این پسوند از بن فعل یعنی امر مفرد صفت می سازد. امروزه اهل زبان متاسفانه از این واژه ساز كمتر بهره می برند. و علت آن عدم شناخت كافی عوام و خواص از قدرت واژه سازی زبان تركی است. ما با استفاده از آن می توانیم علاوه بر حفظ كلمات قدیمی،برای كلمات واصطلاحات نوین معادل تركی بسازیم؛مثلا:

- سول+ غون= سولغون

- یور + غون= یورغون

- داس + غین= داشغین

- دول+ غون = دولغون

- دوش + گون = دوشگون

- بیل + گین = بیلگین(دانا)

برگرفته از مطلب: وحید شكرزاده

آردینی اوخو
گؤنده ر     بؤلوم لر: ضرورت فعّال سازی پسوند ها ی واژه ساز ، در زبان تركی