حكیم نظامی گنجوی

جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی معروف به نظامی گنجوی (حدود ۵۳۷ تا ۶۰۸ ه‍.ق) بزرگ‌ترین داستان سرای   منظومه‌های حماسی عاشقانه به زبان فارسی است كه سبك داستان محاوره‌ای را وارد ادبیات داستانی منظوم این زبان كرد.

نظامی علیرغم بسیاری از شاعران هم عصرش (همچون خاقانی) كه به هر دو زبان تركی و فارسی شعر گفته اند٬ اشعار خود را به زبان فارسی سروده  و بغیر از معدود آثاری كه به وی نسبت داده می شود شعر تركی از وی در دست نیست.

چنانچه از اشعار او معلوم می شود «فضیلت نظامی منحصر به شعر و شاعری نبوده و از جوانی به فنون ادب و تاریخ و قصص علاقه داشته و درتحصیل علم همت كرده و مخصوصاً درنجوم صاحب اطلاع بوده است چنانكه خود گوید:

هر چه هست از دقیقه های نجوم----- با یكایك نهفته های علوم
خواندم و هر ورق كه می جستم ----- چون ترا یافتم ورق شستم

دوران زندگی نظامی با دوره حكومت اتابكان آذربایجان و موصل و شروانشاهان هم زمان بوده است. تعلق خاطر نظامی به تصوف زندگانی وی را بیشتر با زهد و عزلت همراه كرده و این امر او را از وابستگی به دربارهای سلاطین دور كرده است. .

برجستگیها و ویژگیهای شعر نظامی

1- تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند.
2- در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
3- انتخاب الفاظ و كلمات مناسب كه نتیجه آشكار آن، موسیقی شعر اوست.
4- ایجاد تركیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.
5-تازگی معانی و ابداع تركیبات تازه كه در شعر نظامی به وفور یافت می شود، كلام وی را گاهی دچار ابهام می كند، علاوه بر اینها كثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده كرده است.

از مخزن الاسرار:
در توحید
ای همه هستی ز تو پــیـدا شــده---------- خاك ضعـــیــف از تو توانا شده
زیـــر نشـــین عـــلمـــت كــائـنــات -------- ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
هسـتـی تـو صــورت و پــیــوند نـه --------- تو به كس و كس به تو مانند نه
آنـچـــه تغــیْــیــر نـپــذیــرد تـوئـــی --------- آنچه نمرده است و نمیرد توئی
ما همه فانی و بقـــابس تر است---------- ملك تعـــالی و تقدس تر است
ساقی شب دستكش جام تست -------- مرغ سحر دستخوش نام تست
پـــــرده بـــر انـــدازد و برون آی فرد --------  گر منـــم آن پرده به هم در نورد
عجـز فلك را به فـــلـــك وانمـــای --------  عقـد جهـــان راز جهان واگشای
ای بـــه ازل بـــوده و نـــابـــوده ما --------  وی بـــه ابــد مانده و فرسوده ما
دور جنبیت كش فرمـــان تـــست --------  سفت فلك غاشیه گردان تست

زادگاه و كودكی

نام پدرش یوسف و نام مادرش رئیسه بود. نام جدش «ذكی» و نام جد اعلایش «موید» بوده است. اگر چه برخی منابع نیز او را اهل تفرش دانسته‌اند، اما زادگاه نظامی شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان) بوده‌است

 وی در سنین كم یتیم شد و دایی‌ مادرش، او را حمایت و بزرگ نمود.

ازدواج

نظامی سه بار ازدواج كرد. همسر نخستش آفاق، كنیزی بود كه فخرالدین بهرامشاه حاكم دربند به عنوان هدیه‌ای برایش فرستاده بود. آفاق اولین و محبوبترین زن نظامی بود. تنها پسر نظامی، محمد از آفاق بود. وقتی نظامی سرودن خسرو و شیرین را به پایان رساند آفاق از دنیا رفت. در آن زمان محمد هفت سال بیشتر نداشت.

عجیب است كه دو همسر دیگر نظامی نیز در سنین جوانی فوت كردند و مرگ هر كدام پس از اتمام یكی از آثار او اتفاق می‌افتاد.

تحصیلات

نظامی مانند اغلب اساتید باستان از تمام علوم عقلی و نقلی بهره‌مند و در علوم ادبی و عربی كامل عیار و در وادی عرفان و سیر و سلوك راهنمای بزرگ و در عقاید و اخلاق ستوده پایبند و استوار و سرمشق فرزندان بشر بوده و در فنون حكمت از طبیعی و الهی و ریاضی دست داشته‌است.

اخلاق

در پاكی اخلاق و تقوی، نظیر حكیم نظامی را در میان تمام شعرای عالم نمی‌توان پیدا كرد. در تمام دیوان وی یك لفظ ركیك و یك سخن زشت پیدا نمی‌شود و یك بیت هجو از اول تا آخر زندگی بر زبانش جاری نشده‌است. از استاد بزرگ گنجه شش گنجینه در پنج بحر مثنوی جهان را یادگار است كه مورد تقلید شاعران زیادی قرار گرفته‌است، ولی هیچكدام از آنان نتوانسته‌اند آنطور كه باید و شاید از عهده تقلید برآیند. این شش دفتر عبارت‌اند از:

 مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیكر، شرفنامه و اقبالنامه كه همگی نشان دهنده هنر سخنوری و بلاغت گوینده توانای آن منظومه هاست....

برگی از خمسهٔ نظامی، مربوط به ۱۵۴۸ میلادی كه در شیراز نگهداری می‌شود.

حكیم نظامی گنجوی

نسخهٔ خطی از خمسهٔ نظامی، اثر مینیاتوریست آذربایجان كمال‌الدین بهزاد، مربوط به ۱۴۹۴ میلادی، كه ماجرای معراج پیامبر اسلام را بازگو می‌كند.

سبك نظامی

نظامی از شاعرانی است كه باید او را در شمار اركان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است كه مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تكمیل سبك و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیكن تنها شاعری كه تا پایان قرن ششم توانسته‌است شعر تمثیلی را به حد اعلای تكامل برساند نظامی است.

وی در انتخاب الفاظ و كلمات مناسب و ایجاد تركیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به كار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار كسانی است كه بعد از خود نظیری نیافته‌است.

با وجود آنكه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و تركیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده گیری است، ولی «محاسن كلام او به قدری است كه باید او را یكی از بزرگ‌ترین شعرای  فارسی گوی نامید و مخصوصاً در فن خود بی همتا و بی نظیر معرفی كرد.

نظامی در بزم سرایی، بزرگ‌ترین شاعر ادبیات فارسی است.

به جرأت می‌توان گفت كه او در سرایش لحظه‌های شادكامی بی همتاست، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف، و گفتارش دلنشین. آن گونه كه در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده‌است.

درگذشت

او سفر كوتاهی به دعوت قزل ارسلان (۵۸۱-۵۸۷) به یكی از نواحی نزدیك گنجه كرد، او در گنجه باقی ماند تا در سال ۶۰۲ در همین شهر در سن شصت و سه سالگی درگذشت و به خاك سپرده شد. بعضی درگذشت او را بین سالهای ۵۹۹ تا ۶۰۲ و عمرش را شصت و سه سال و شش ماه نوشته‌اند.

آثار

خمسه یا پنج گنج نظامی شامل:

خمسهٔ نظامی، به قلم سال ۱۵۲۴ در هرات، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورك

• مخزن‌الاسرار
• هفت پیكر
• خسرو و شیرین
• اسكندرنامه مشتمل بر اقبالنامه و شرفنامه
• لیلی و مجنون

مهمترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» است كه تعداد ابیات آن را تا حدود 20 هزار بیت نوشته اند. وعبارتست از: مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیكر، اسكندرنامه، كه تمامی مثنویها به سبك عراقی است.

• قدیمی ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار است و بهترین آنها خسرو و شیرین است.

محتوای آثار

1- قدیم ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار است. مخزن الاسرار شامل 2260 بیت است. این مثنوی در حدود سال 570 به نام فخرالدین بهر شاه بن داود (متوفی 622) به نظم درآمد و مشتمل بر 20 مقاله در مواعظ و حكم است 2260 بیت دارد و حاوی اندیشه های زاهدانه و عارفانه است. در هر مقاله پس از شرح عنوان مقاله، برای تأثیرگذاری بیشتر داستانی كوتاه اما پر محتوا و دلنشین روایت شده است.

2- مثنوی خسرو و شیرین شامل 6500 بیت است. این مثنوی داستان عشق خسرو پرویز پادشاه ساسانی به شیرین شاهدخت ارمنی می باشد و در سال 576 به پایان رسیده و از طرف شاعر به اتابك شمس الدین محمد جهان پهلوان بن ایلد گز (567-581) تقدیم شده است.

3- مثنوی لیلی و مجنون شامل 4500 بیت است كه به سال 584 به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان سروده شده است در این مثنوی داستان پر سوز و گداز عشق مجنون (قیس عامری) از قبیله بنی عامر و لیلی دختر سعد كه از داستانهای مشهور تازی در دوره جاهلیت می باشد به رشته نظم درآمده است.

 
4- مثنوی هفت پیكر یا هفت گنبد یا بهرامنامه است كه در 5136 بیت به سال 593 به نام علاء الدین كرپ ارسلان پادشاه مراغه سروده شده است. این داستان از جمله قصه های ایرانی مربوط به دوره ساسانی است و شرح روابط بهرام گور (420-348 میلادی) با هفت دختر از پادشاهان هفت اقلیم است كه بهرام برای هر كدام گنبدی به رنگی خاص بر پا می كند و هر روز از هفته را میهمان یكی از آنان می شود و داستانی از هر كدام می شود.

5- مثنوی اسكندرنامه است كه شامل 10500 بیت و در دو بخش به نامهای شرفنامه و اقبالنامه به نظم درآمده است. در بخش اول نظامی اسكندر را به صورت فاتحی بزرگ و در بخش دوم در لباس حكیم و پیامبری خردمند معرفی می كند. نظم این مثنوی در سال 599 به اتمام رسیده و به نام نصرت الدین ابوبكر محمد جهان پهلوان نامگذاری شده است.

گؤنده ر     بؤلوم لر: حكیم نظامی گنجوی