كتاب‌«دده‌ قورقود» از آثار كلاسیك ‌جهان‌  به ‌شمار می‌رود. این‌ كتاب ‌شاملِ یك ‌مقدمه‌ و دوازده ‌قصّة ‌حماسی‌ است‌، و با اینكه‌ حماسة ‌ملی ‌تركان‌ محسوب ‌می‌شود، تنها به ‌تُركان ‌تعلق ‌ندارد، بلكه ‌همانند كتابهایی ‌چون‌ «ایلیاد»، «ادیسه‌»، «د‌ُن‌كیشوت‌»، «مهاباراتا»، «كمدی‌الهی‌»، «هاملت‌» و... متعلق ‌به ‌همة ‌جهانیان ‌است‌. دانشمندان ‌و شرق شناسانی ‌چون‌«دیتس‌» و «بارتلد»، اوقات بسیاری را برای ‌پژوهش ‌و تحقیق ‌دربارة ‌این ‌اثر صرف ‌كرده‌اند، و نویسندگان ‌همچون ‌یاشار كمال‌ در تركیه ‌و انار و مولود سلیمالی ‌در جمهوری ‌آذربایجان‌، با الهام ‌از این‌ قصّه‌های ‌حماسی‌، آثار ارزشمندی ‌پدید آورده ‌اند. این ‌كتاب‌، یكی‌از شاهكارهای ‌«قصّه ‌های ‌حماسی‌» جهان ‌است‌، و تاكنون‌ پژوهشگران ‌غربی‌، تُرك‌، روسی‌، آذربایجان ‌و ایرانی‌و... دربارة ‌ارزشهای ‌گوناگون ‌اساطیری‌، ادبی‌، تاریخی‌، لغوی ‌و... این ‌كتاب‌، مقالات ‌ارزشمندی ‌نگاشته ‌اند.

تاكنون ‌دو نسخة ‌اصیل ‌و كهن ‌از كتابِ «دده ‌قورقود» و تاریخچة ‌آداب ‌و رسوم ‌«اوغوزها» به‌ دست ‌آمده ‌است‌.

نخستین ‌نسخه‌ كه‌ در كتابخانة‌ «درسدن‌» یافت ‌شده‌، از یك ‌دیباچه ‌و دوازده‌ داستان ‌تشكیل ‌شده ‌است‌. دومین ‌نسخة ‌ناقص،‌كه ‌در كتابخانة‌ «واتیكان‌» موجود بوده‌، مُتضمّن ‌شش ‌داستان ‌است‌. شایان ‌ذكر است ‌كه‌، قصّه ‌های ‌این ‌نسخه‌، تنها در برخی ‌از كلمه‌ها و جمله‌ها، تفاوتهایی ‌جزئی ‌با نسخة‌ دیگر دارد؛ و از نظر انشا، هماهنگی‌ متن ‌و استواری ‌كلام‌، همانند نسخة‌ پیشین ‌است‌.

تقریباً تمامی ‌پژوهشهایی ‌كه ‌دربارة ‌این ‌كتاب ‌به‌ عمل ‌آمده‌، از روی ‌نسخة ‌درسدن‌ بوده ‌است‌. برخی‌از محققان‌، از جمله‌ «دیتس‌»، مستشرق ‌آلمانی‌، و «بارتولد»، شرق‌ شناس ‌روس‌، تحقیقات ‌ارزنده‌ ای ‌دربارة ‌كتاب‌ «دده ‌قورقود» انجام ‌داده‌اند. در سال‌1913 و برای ‌نخستین ‌بار، ادیب ‌معاصر ترك‌، «كیلیسلی ‌رفعت‌» در راه ‌چاپ ‌این ‌اثر پیشقدم‌ شد، و با استفاده ‌از كپی ‌ای ‌از روی ‌نسخة‌ كتابخانة‌ درسدن‌، آن ‌را با الفبای ‌عربی ‌منتشر كرد.

پس ‌از وی‌، دده ‌‌قورقود شناس ‌صاحبنام‌ ترك‌، «اورهان ‌شایق ‌گوگیای‌»، به‌تحقیق ‌و تتّبع ‌دربارة‌ این‌ كتاب ‌پرداخت‌، و آن ‌را با حروف‌ لاتین ‌چاپ ‌كرد. بعد در سال‌1958، «محر‌ّم‌ ارگین‌» توانست ‌با تطبیق ‌نسخه‌های ‌موجود، متنی ‌انتقادی ‌و علمی‌از آن ‌پدید آورد ...

قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد.
شخص دده ‌قورقود شخصیت دده‌ قورقود كه كتاب به نام او نامیده شده را یك پیر فرزانه، غیبگو، طالع ‌شناس، و اوزان (قابل مقایسه با عاشیق‌های امروزین) و روحانی غز دانسته‌اند. واژه دده به معنی «بابابزرگ» است. اینكه آیا دده قورقود شخصیتی راستین بوده یا داستانی، قابل اثبات یا رد نیست. گوری وجود دارد كه به باور مردم، محل خاكسپاری دده‌ قورقود افسانه ‌ای است. در باور ایشان دده ‌قورقود در سن ۳۰۰ سالگی درگذشت. این گور در نزدیكی شهری كه به نام او قورقود نامیده شده قرار دارد. این شهر در مسیر راه آهن كازالینسك به قیزیل ‌اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه آرال قرار دارد.
كتاب دده قورقود به زبانها مختلف ترجمه شده‌است. اولین ترجمه دده ‌قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه كتابخانه درسدن در آلمان بود. دست ‌نویس دیگر این كتاب در واتیكان است.
غیر از ترجمه‌های آلمانی.روسی.ایتالیایی چندین ترجمه دیگر نیز به سایر زبانهای اروپایی واسیایی صورت گرفته از جمله انها دو ترجمه به زبان انگلیسی را می‌توان نام برد كه اولی در انگلستان  و دومی در امریكا انجام یافته‌ است. از ترجمه كنندگان می‌توان به ترجمه دیگر از یواخیم هاین به زبان المانی كه درسال ۱۹۵۸ درشهر زوریخ و چاپ به زبان روسی در سال۱۹۶۲به وسیله بارتولد وانتشار توسط ویكتورژیرمونسكی در مسكو اشاره كرد. متن كامل كتاب هم كه با ارسم خط اصلی ان بر اساس نسخه كتابخانه برلین در سال۱۹۱۶ از سوی كیلیسلس رفعت محقق كشور تركیه كه تلاش پیگیری در نشر متون زبان تركی داشته در شهر استامبول به چاپ رسید. او واژه هاو عباراتی كه نامفهوم ومغلوب بوده تصحیح كرده‌است با این وجود برخی واژها و مفاهیم نامشكوف مانده كه در برابر انها عبارت مفهوم نشد درج گردیده‌است.
جشن یونسكو هرچند در سال ۱۹۹۸ كتاب دده قورقود از طرف جمهوری آذربایجان و سازمان یونسكو نامزد و در سال ۲۰۰۰ «هزارو سیصدومین سالگرد نوشته شدن حماسه آذربایجانی دده قورقود» جشن گرفته شد.
از سال ۱۹۵۶ یونسكو برای بزرگداشت و شناساندن وقایع تاریخی و شخصیت‌های برجسته كشورهای عضو برای جهانیان جشن‌هایی را ترتیب می‌دهد.
در سال ۱۹۹۹ نیز بانك ملی آذربایجان سكه‌های یادبود طلا و نقره به مناسبت سال دده قورقود ضرب كرد.

  داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی، نغمه،   ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود.  هر كدام از داستانها درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یكی از قهرمانها است. معهذا هر 12 داستان با یكدیگر نیز ارتباط دارند. در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانیها و عادات و معیشت و عقاید تركان اغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است. داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشكیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است. اشعار داستانها در حدود دو هزار بیت است و سی در صد كتاب را تشكیل میدهد. این اشعار را اوزانها (شعرای خلق كه امروز به آنها عاشیق میگویند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهای آذربایجانی خوانده میشود. دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال یكدیگر میایند.این داستانها مانند آئینه ای تمام نما فرهنگ عامیانه یا فولكلور این اقوام را در طول تاریخ نشان میدهد.

مقدمه كتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است. نویسنده كتاب و تاریخ آن معلوم نیست.ظاهرا كتاب در نیمه دوم قرن 15 تدوین شده است، ولی تاریخ و وقایع داستانها قدیم تر است.از نظر خصوصیات زبانی مربوط به زمانی است كه هنوز تركی آذربایجانی از تركی آناطولی جدا نشده بود. یعنی، همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده به لهجه اغوز نوشته شده است (كتاب دده قورقود علی السان طایفۀ اغوزان)معهذا بیشتر ویژگیهای تركی آذری در مرحله تشكیل را در خود حفظ كرده است.اسامی جاهائیكه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه،بزدعه،قلعه الینجه،گویجه گولی یا دریاچه گویجه،درشام و دربند) مربوط به آذربایجان است ولی از شهرهای شرقی آناطولی (طرابزون،بایبورد و ماردین) هم بنام شهرهای همسایه كافر یاد شده كه میتواند درباره تاریخ وقوع حوادث نیز اطلاعات تقریبی به ما بدهد.با این ترتیب این وقایع مربوط به زمانی است كه هنوز این شهرها از طرف تركان سلجوقی (اغوزها) فتح نشده و سكنه شان بدین اسلام درنیامده بودند،یعنی قرن 12 میلادی و یاقبل از آن. به نظر پروفسور بارتولد مستشرق معروف روسی كه عمری را در تحقیق دده قورقود گذرانیده و همچنین پروفسور م.ارگین استاد ادبیات تركی دانشگاه استانبول ،حوادث اصلی داستانها در آذربایجان رخ داده است.

در ایران سهند(ب.قراچورلو)شاعر فقید آذربایجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علی رغم ممنوعیت رژیم پهلوی در دوجلد بنام سازیمین سوزو (سخن ساز من)چاپ كرده است.بعد از انقلاب كتاب دده قورقود با املاء امروزی از طرف دكتر م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله وارلیق نیز اینجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام.(دكتر جواد هیئت، ادبیات شفاهی خلق آذربایجان،وارلیق،تابستان 1360)

ترجمه فارسی دده قورقود نیز از ترجمه های انگلیسی و امریكایی به نامهای بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است(بابا قورقود ،جفریل ویس،ترجمه فریبا عزب دفتری و محمد حریری اكبری،نشر ابن سینا،تبریز 1355) و (انار،حماسه دده قورقود ، ترجمه ابراهیم دارابی ،نشر نوپا،تهران،1355)

دده قورقود كه این كتاب به نام اوست و در همه داستانها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه میشود و داستان را با سخنان نغز و پند آمیز خود به پایان میرساند یكی از اوزان ها و در عین حال ریش سفید و دانا و مصلحت اندیش قبیله اغوز است.

دیتس ، دانشمند آلمانی ، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یك چشم)را به آلمانی منتشر ساخته و آن را با اودیسه هومر مقایسه كرده و نظر داده است كه هومر در سرودن اودیسه از این داستان كهن كه بعدها در بخشی از كتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دست كم از مضمون آن باخبر بوده است.در داستانهای دده قورقود زنان منزلتی بالا و همطراز با مردان دارند.در این داستانها خانواده تك زوجی(مونوگام) است و یكی از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواری و تیر اندازی و و شمشیر زنی و كشتی و جنگاوری است.

از نظر دستوری دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذری مطابقت مینماید.در ضمایر و قیود و حروف ربط در طول هشتصد سال سیر تكاملی ،بعضی تغییرات پدید آمده است،بعضیها متروك و بعضیها هم هنوز عینا بكار میرود.مثلا "بن" به "من" ،"قانقو" به "هانگی"، قاچان به "هاچان"،"اول" و "شول" به "او"(اغلب این واژه ها تا اواخر قرن 18 نیز در آثار شعرا بكار میرفت.) "بیرله" به "ایله"، "كیبی" به "كیمی" و "آوه ت"تبدیل به بلی (عربی) شده است.

از نظر لغوی نیز كما وبیش تفاوت هایی با زبان معاصر در آن دیده میشود.لغات خارجی هم بسیار كم دارد مثلا در تمام كتاب 350 كلمه عربی و 136 كلمه فارسی هست كه اغلب اصطلاحهای مذهبی و جنگی است.كلمات تركی یا عینا در زبان امروزی بكار میرود ،یا تغییراتی در آنها رخ داده، و یا اینكه بكلی متروك شده اند.

در دده قورقود كلمات مترادف زیاد، و اغلب با هم بكار رفته است.در بعضی جاها كلمات مترادف هر دو تركی ولی مربوط به لهجه های مختلف است.مانند"ائت،قیل=بكن"و"دئه،سؤیله،آییت،دگیل=بگو""اسن،ساغ=سالم"،"قیزیل،آلتون=طلا"و"گئتمك،وارماق=رفتن"و"ییگیت،آلپ،جلاسون،آره ن،اؤوره ن=قهرمان"،"یاقشی،یاخشی،ائیو،ییك=خوب"و"توی،دوگون=عروسی" و نظایر اینها.در برخی موارد یكی از كلمات مترادف تركی و دیگری عربی یا فارسی است كه با هم بكار رفته اند مانند:آغیر و عزیز،یازی و یابان،اوچماق و بهشت،ایاق و صراحی ،ساواش و جنگ ،تانری و الله، و نظایر اینها.

این قبیل كلمات نشان میدهد كه اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبیله اغوز نیست بلكه امیخته ای از زبانهای قبایل اغوز و قبچاق و تركان شرقی است،یعنی زبان تركی آذری در مرحله تشكیل است و بكار بردن كلمات عربی و فارسی با كلمات مترادف تركی نشانگر آن است كه در این دوره كلمات عربی و فارسی تازه وارد زبان مردم شده و هنوز برای همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با كلمات هم معنای تركی بكار رفته است.این قبیل كلمات كه بیشتر از راه نفوذ دولتی و مذهبی و عرفان و ادبیات وارد تركی شده بعد از مدتها جای كلمات تركی را گرفته و در دوره های بعدی مستقلا بكار رفته است.

گؤنده ر     بؤلوم لر: دده قورقود كتاب حماسی تركها