+0 به یه ن
حماسه ی کوراوغلو
داستان پهلوانی های کوراوغلو در آذربایجان و بسیاری از کشورهای جهان بسیار مشهور است. این داستانها از وقایعزمان شاه عباس و وضع اجتماعی این دوره سرچشمه می گیرد. قرن 17 میلادی ، دوران شکفتگی آفرینش هنری عوام مخصوصاً شعر عاشقی ( عاشیق شعری ) در زبان آذری است. وقایع سیاسی اواسط قرن 16 ، علاقه و اشتیاق زیاد و زمینه ی آماده یی برای خلق آثار فولکلوریک در زبان آذری ایجاد کرد. شاه عباس اول با انتقال پایتخت به اصفهان و جانشین کردن تدریجی زبان فارسی به جای زبان آذری در دربار ، و درافتادن با قزلباش و رنجاندن آنها و تراشیدن شاهسون به عنوان رقیبی برای قزلباش ، دلبستگی عمیقی را که از زمان شاهاسماعیل اول ( در شعر آذری متخلص به خطایی ) میان آذربایجانیان و صفویه بود از میان برد ، و حرمت زبان آذری راشکست و مبارزه یی پنهان و آشکار میان شاه عباس و آذربایجان ایجاد شد. این مبارزات به شورش ها و قیام هایی که درگوشه و کنار آذربایجان در می گرفت نیرو می داد. و لاجرم مالیاتها سنگین تر می شد و ظلم خوانین کمر مردم را می شکست... وقایع تازه ، برای عاشق ها که ساز و سخن خود را در بیان آرزوها و خواستهای مردم به خدمت می گمارند « ماده ی خام » تازه ای شد. « عاشق » نوازنده و خواننده ی دوره گردی است که با ساز خود در عروسی ها و مجالس جشن روستاییان وقهوه خانه ها همراه دف و سرنا می زند و می خواند و داستانهای عاشقانه و رزمی و فولکلوریک می سراید. عاشقها شعر و آهنگ تصنیفهای خودشان را هم خود درست می کنند. در دوران جنگهای خونین ایران و عثمانی به سال 1629 شورش همبسته ی فقیران شهری و دهقانان در طالش روی داد که شاه عباس و خانهای دست نشانده اش را سخت مضطرب کرد. شورشیان مال التجاره ی شاه عباس و خانها ، و مالیات جمع آوری شده و هر چه را که به نحوی مربوط به حکومت می شد به غارت بردند و میان فقیران تقسیم کردند. حاکم طالش ساری خان به کمک خوانین دیگر ، شورش آن نواحی را سرکوب کرد. در قاراباغ مردی به نام میخلی بابا دهقانان آذربایجانی و ارمنی را گرد خود جمع کرد و به مبارزه با خانخانی و خرافات مذهبی پرداخت. وی با یاران خود در یکایک روستاها می گشت و تبلیغ می کرد و روستاییان به امید نجات از زیر بار سنگین مالیاتها و ظلم خوانین و به قصد دگرگون کردن وضع اجتماعی ، به گرد او جمع می شدند. نهضت میخلی بابا آهسته آهسته قوت گرفت و آشکار شد و در سراسر قاراباغ و ارمنستان و نواحی اطراف ریشه گسترد و تبلیغ نهانی او بناگاه به شورشی مسلحانه مبدل شد. در جنوب غربی آذربایجان اوضاع درهم تر از این بود. قیام جلالی لر ( جلالیان ) سراسر این نواحی را فرا گرفته بود. طرف این قیام ، که بیش از سی سال دوام یافت ، از یک سو سلاطین عثمانی بود و از یک سو شاه عباس و در مجموع ، خان ها و پاشاها و فئودال ها و حکام دست نشانده ی حکومت مرکزی بود. در گیرودار همین رویدادهای سیاسی و اجتماعی بود که آفرینش های هنری نیز گل کرد و به شکفتگی رسید و سیماهای حماسی آذربایجان از ساز و سوز عاشق ها بر پایه ی قهرمانان واقعی و حوادث اجتماعی بنیان نهاده شد و نیز همچنان که همیشه و در همه جا معمول بوده است قهرمانان ادوار گذشته نیز با چهره های آشنای خود در جامه های نو بازگشتند و باقهرمانان زمان درآمیختند. سیمای تابناک و رزمنده و انسانی کوراوغلو از اینچنین امتزاجی بود که به وجود آمد. داستان زندگی پرشور توفارقانلی عاشق عباس که شاه عباس عروسش را از حجله می رباید و او تک و تنها برای رهاندن زنش پای پیاده به اصفهان می رود ، در حقیقت تمثیلی از مبارزه ی آشکار و نهان میان آذریان و شاه عباس است.شاه عباس قطب خان خانی عصر و نماینده ی قدرت ، و عاشق ، تمثیل خلق سازنده ای است که می خواهد به آزادگی زندگی کند. ناگفته نماند که سیمای شاه عباس در فولکلور آذربایجان به دو گونه ی مغایر تصویر می شود. یکی بر اینگونه که گفته شد ، و دیگری به گونه ی درویشی مهربان و گشاده دست که شب ها به یاری گرسنگان و بیوه زنان و دردمندان می شتابد.در ظاهر ، سیمای اخیر زاده ی تبلیغات شدید دستگاه حکومتی و پاره ای اقدامات متظاهرانه ی چشمگیر و عوام فریبانه است که نگذاشته مردم ظاهربین و قانع ، ماهیت دستگاه حاکمه را دریابند. به هر حال ، پس از این مقدمه ، اکنون می پردازیم به نامدار داستان کوراوغلو: داستان کوراوغلو و آنچه در آن بیان می شود تمثیل حماسی و زیبایی از مبارزات طولانی مردم با دشمنان داخلی و خارجی خویش ، از قیام جلالی لر و دیگر عصیانهای زمان در دو کلمه: قیام کوراوغلو و دسته اش ، قیام بر ضد فئودالیسم و شیوه ی ارباب و رعیتی است. در عصر اختراع اسلحه ی آتشین در نقطه ای از آسیا ، که با ورود اسلحه ی گرم به ایران پایان می یابد. نهال قیام به وسیله ی مهتری سالخورده علی کیشی نام ، کاشته می شود که پسری دارد موسوم به روشن ( کوراوغلوی سالهای بعد ) و خود ، مهتر خان بزرگ و حشم داری است به نام حسن خان. وی بر سر اتفاقی بسیار جزئی که آن را توهینیسخت نسبت به خود تلقی می کند دستور می دهد چشمان علی کیشی را درآورند. علی کیشی با دو کره اسب که آن ها رااز جفت کردن مادیانی با اسبان افسانه یی دریایی به دست آورده بود ، همراه پسرش روشن از قلمرو خان می گریزد و پس از عبور از سرزمین های بسیار سرانجام در چنلی بئل ( کمره ی مه آلود ) که کوهستانی است سنگلاخ و صعب العبوربا راههای پیچا پیچ ، مسکن می گزیند. روشن کره اسب ها را به دستور جادومانند پدر خویش در تاریکی پرورش می دهد و در قوشابولاق ( جفت چشمه ) در شبی معین آب تنی می کند و بدین گونه هنر عاشقی در روح او دمیده می شود و ... علی کیشی از یک تکه سنگ آسمانی که در کوهستان افتاده است شمشیری برای پسر خود سفارش می دهد و بعد از اینکههمه ی سفارش ها و وصایایش را می گذارد ، می میرد. روشن او را در همان قوشابولاق به خاک می کند و به تدریج آوازه ی هنرش از کوهستانها می گذرد و در روستاها و شهرهابه گوش می رسد. در این هنگام او به کوراوغلو ( کورزاد ) شهرت یافته است. دو کره اسب ، همان اسب های بادپای مشهور او می شوند ، به نام های قیرآت و دورآت. کوراوغلو سرانجام موفق می شود حسن خان را به چنلی بل آورده و به آخور ببندد و بدین ترتیب انتقام پدرش را بستاند.عاشق جنون ، اوایل کار به کوراوغلو می پیوندد به تبلیغ افکار بلند و دموکرات کوراوغلو و چنلی بئل می پردازد و راهنمای شوریدگان و عاصیان به کوهستان می شود. آنچه در داستان مطرح شده است به خوبی نشان می دهد که داستان کوراوغلو به راستی بر اساس وقایع اجتماعی و سیاسی زمان و مخصوصاً با الهام از قیام جلالی لر خلق شده است ، نام های شهرها و روستاها و رودخانه ها و کوهستانها که در داستان آمده ، هر یک به نحوی مربوط به سرزمین و شورش جلالی لر است. بعلاوه بعضی از بندهای ( « قول » در اصل ) داستان مثلا سفر توقات و سفر ارزنجان ، شباهت بسیاری دارد به حوادث و خاطراتی که درکتابهای تاریخ ضبط شده و در اینجا صورت هنری خاصی یافته است. از طرف دیگر نام ها و القاب آدم های داستان بهنام و القاب جلالی لر بسیار نزدیک است. مورخ ارمنی مشهور تبریزلی آراکل ( 1670- 1602 ) در کتاب مشهور خود واغارشاپاد تاریخی در صفحه ی 86 جوانانیرا که به سرکردگی کوراوغلو نامی قیام کرده بودند چنین نام می برد: « کوراوغلو... این همان کوراوغلو است که در حال حاضرعاشق ها ترانه های بی حد و حساب او را می خوانند... گیزیر اوغلو مصطفا بگ که با هزار نفر دیگر قیام کرده بود... و این همان است که در داستان کوراوغلو دوست اوست و نامش زیاد برده می شود. اینها همگی جلالی لر بودند که بر ضد حکومت قیام کرده بودند. » اما کوراوغلو تنها تمثیل قهرمانان و قیامیان عصر خود نیست. وی خصوصیتها و پهلوانی های بابکیان را هم که در قرن نهمبه استیلای عرب سر خم نکردند ، در خود جمع دارد. ما به خوبی سیمای مبارز و عصیانگر بابک و جاویدان را هم که پیشاز بابک به کوه زده بود در چهره ی مردانه ی کوراوغلو می شناسیم. آنجا که کوراوغلو ، پهلوان ایواز را از پدرش می گیرد و با خود به چنلی بل می آورد و سردسته ی پهلوانان می کند ، ما بهیاد جاویدان می افتیم که بابک را از مادرش گرفت و به کوهستان برد و او را سردسته ی قیامیان کرد. کوراوغلو پسر مردی است که چشمانش را حسن خان درآورده و جاویدان نیز مادری دارد که چشمانش را درآورده اند. احتمال دارد که بابک ، مدت های مدید برای فرار از چنگ مأموران خلیفه به نام ها و القاب مختلف می زیسته و یا به چندنام میان خلق شهرت می داشته و بعدها نیز نامش با نام کوراوغلو در هم شده سرگذشت خود او با وی درآمیخته. داستانهای دده قورقود که داستانهای فولکلوریک و حماسی قدیمی تری هستند ، در آفرینش داستانهای کوراوغلو بی تأثیر نیست. آوردن وجوه شباهت این دو فعلا ضرور نیست. قیام کوراوغلو نه به خاطر غارت و چپاول محض است و نه به خاطر شهرت شخصی و جاه طلبی یا رسیدن به حکمرانی. او تنها به خاطر خلق و آزادی و پاس شرافت انسانی می جنگد ، و افتخار می کند که پرورده ی کوهستانهای وطن خویش است. در جایی می گوید: منی بینادان بسله دی داغلار قوینوندا قوینوندا تولک ترلانلار سسله دی داغلار قوینوندا قوینوندا * دولاندا ایگیت یاشیما یاغی چیخدی ساواشیما دلیلر گلدی باشیما داغلار قوینوندا قوینوندا * سفر ائیله دیم هر یانا دئو لاری گتیردیم جانا قیرآتیم گلدی جولانا داغلار قوینوندا قوینوندا ترجمه: من از ابتدا در آغوش کوهستان پرورده شدم. شاهینها در آغوش کوهستان نامم را بر زبان راندند. * چون قدم به دوران جوانی گذاشتم ، دشمن به مقابله ی من قد برافراشت. پهلوانان در آغوش کوهستان گرداگرد مرا فرا گرفتند. * به هر دیاری سفر کردم ، دیوان را به تنگ آوردم. اسبم « قیرآت » در آغوش کوهستان به جولان درآمد.
کوراوغلو نیک می داند مبارزه ای که عدالت و خلق پشتیبانش باشند چه نیرویی دارد. او به هر طرف روی می آورد خود راغرق در محبت و احترام می بیند. همین است که در میدان جنگ بدو جرئت می بخشد که با اطمینان خوانین و اربابان را ندا دهد: قیرآتی گتیردیم جولانا وارسا ایگیدلرین میدانا گلسین! گؤرسون دلیلرین ایندی گوجونو ، بویانسین اندامی آل قانا ، گلسین * کوراوغلو اییلمز یاغی یا ، یادا ، مردین اسگیک اولماز باشیندان قادا ، نعره لر چکرم من بو دو نیادا گؤستررم محشری دوشمانا ، گلسین! ترجمه: پاشا! اسبم « قیرآت » را به جولان درآوردم ، اگر مرد میدانی داری گو پیش آید! اینک ، بیاید و زور بازوی مردان بنگرد ، و اندامش از خون گلگون شود. * کوراوغلو بر خصم و بیگانه سر خم نمی کند. مرد هرگز سر بی غوغا ندارد. نعره در جهان در می افکنم و برای دشمن محشری برپا می کنم. گو بیاید! *** قدرت کوراوغلو همان قدرت توده های مردم است. قدرت لایزالی که منشأ همه ی قدرتهاست. بزرگترین خصوصیت کوراوغلو ، تکیه دادن و ایمان داشتن بدین قدرت است. می گوید: ایگیت اولان هئچ آیریلماز ائلیندن ترلان اولان سونا و ئرمز گؤلوندن ، یاغی آمان چکیر جومرد الیندن ، لش لشین اوستو نه قالایان منم. ترجمه: جوانمرد هرگز از ملت خویش جدا نمی شود. شاهین ، امان نمی دهد تا از دریاچه ی او قویی به غارت برند. خصم ازدست جوانمردان فریاد امان برمی دارد. منم آن کس که نعش بر نعش می انبارد. * او حتی برای یک لحظه فراموش نمی کند که برای چه می جنگد ، کیست و چرا مبارزه می کند. همیشه در اندیشه ی آزادی خلق خویش است که چون بردگان زیر فشار خانها و دستگاه حکومتیان پشت خم کرده اند. می گوید: قول دئیه رلر ، قولون بوینون بورارلار ، قوللار قاباغیندا گئدن تیرم من! ترجمه: آنکه برده خوانده شده لاجرم گردن خود را خم می کند. من آن تیرم که پیشاپیش بردگان در حرکت است. *** روابط اجتماعی چنلی بل روابطی عادلانه و به همگان است. آنچه از تاجران بزرگ و خانها به یغما برده می شود در اختیارهمه قرار می گیرد. همه در بزم و رزم شرکت می کنند. کوراوغلو هیچ امتیازی بر دیگران ندارد جز این که همه او رابه سرکردگی پذیرفته اند ، به دلیل آنکه به صداقت و انسانیتش ایمان دارند. حتی کوراوغلو به موقع خود برای پهلوانانش عروسی نیز به راه می اندازد. زن های چنلی بل معمولا دختران در پرده ی خان هایند که از زبان عاشق ها وصف پهلوانی و زیبایی اندام پهلوانان را می شنوند و عاشق می شوند و آنگاه بهپهلوانان پیغام می فرستند که به دنبالشان آیند. این زنان ، خود ، در پهلوانی و جنگجویی دست کمی از مردان خویش ندارند. نگار که به دلخواه از زندگی شاهانه خود دست کشیده و به چنلی بل آمده ، تنها همسر کوراوغلو نیست – که همرزم و همفکر او نیز هست. نگار زیبایی و اندیشمندی را با هم دارد. پهلوانان از او حرف می شنوند و حساب می برند ، و او چون مادری مهربان از حال هیچ کس غافل نیست و طرف مشورت همگان است. بند بند حماسه ی کوراوغلو از آزادگی و مبارزه و دوستی و انسانیت و برابری سخن می راند. دریغا که فرصت بازگویی آنهمه در این مختصر نیست. این را هم بگویم که داستان کوراوغلو ، در عین حال از بهترین و قویترین نمونه های نظم و نثر آذری است و تاکنون 17 بند ( قول ) « در آذری » از آن جمع آوری شده و به چاپ رسیده که در آذربایجان ، درتراز پرفروشترین کتابهایی است که به زبان آذری طبع شده است.
یازار : اسماعیل مختاری
گؤنده ر
بؤلوم لر:
حماسه ی کوراوغلو
داستان پهلوانی های کوراوغلو در آذربایجان و بسیاری از کشورهای جهان بسیار مشهور است. این داستانها از وقایعزمان شاه عباس و وضع اجتماعی این دوره سرچشمه می گیرد. قرن 17 میلادی ، دوران شکفتگی آفرینش هنری عوام مخصوصاً شعر عاشقی ( عاشیق شعری ) در زبان آذری است. وقایع سیاسی اواسط قرن 16 ، علاقه و اشتیاق زیاد و زمینه ی آماده یی برای خلق آثار فولکلوریک در زبان آذری ایجاد کرد. شاه عباس اول با انتقال پایتخت به اصفهان و جانشین کردن تدریجی زبان فارسی به جای زبان آذری در دربار ، و درافتادن با قزلباش و رنجاندن آنها و تراشیدن شاهسون به عنوان رقیبی برای قزلباش ، دلبستگی عمیقی را که از زمان شاهاسماعیل اول ( در شعر آذری متخلص به خطایی ) میان آذربایجانیان و صفویه بود از میان برد ، و حرمت زبان آذری راشکست و مبارزه یی پنهان و آشکار میان شاه عباس و آذربایجان ایجاد شد. این مبارزات به شورش ها و قیام هایی که درگوشه و کنار آذربایجان در می گرفت نیرو می داد. و لاجرم مالیاتها سنگین تر می شد و ظلم خوانین کمر مردم را می شکست... وقایع تازه ، برای عاشق ها که ساز و سخن خود را در بیان آرزوها و خواستهای مردم به خدمت می گمارند « ماده ی خام » تازه ای شد. « عاشق » نوازنده و خواننده ی دوره گردی است که با ساز خود در عروسی ها و مجالس جشن روستاییان وقهوه خانه ها همراه دف و سرنا می زند و می خواند و داستانهای عاشقانه و رزمی و فولکلوریک می سراید. عاشقها شعر و آهنگ تصنیفهای خودشان را هم خود درست می کنند. در دوران جنگهای خونین ایران و عثمانی به سال 1629 شورش همبسته ی فقیران شهری و دهقانان در طالش روی داد که شاه عباس و خانهای دست نشانده اش را سخت مضطرب کرد. شورشیان مال التجاره ی شاه عباس و خانها ، و مالیات جمع آوری شده و هر چه را که به نحوی مربوط به حکومت می شد به غارت بردند و میان فقیران تقسیم کردند. حاکم طالش ساری خان به کمک خوانین دیگر ، شورش آن نواحی را سرکوب کرد. در قاراباغ مردی به نام میخلی بابا دهقانان آذربایجانی و ارمنی را گرد خود جمع کرد و به مبارزه با خانخانی و خرافات مذهبی پرداخت. وی با یاران خود در یکایک روستاها می گشت و تبلیغ می کرد و روستاییان به امید نجات از زیر بار سنگین مالیاتها و ظلم خوانین و به قصد دگرگون کردن وضع اجتماعی ، به گرد او جمع می شدند. نهضت میخلی بابا آهسته آهسته قوت گرفت و آشکار شد و در سراسر قاراباغ و ارمنستان و نواحی اطراف ریشه گسترد و تبلیغ نهانی او بناگاه به شورشی مسلحانه مبدل شد. در جنوب غربی آذربایجان اوضاع درهم تر از این بود. قیام جلالی لر ( جلالیان ) سراسر این نواحی را فرا گرفته بود. طرف این قیام ، که بیش از سی سال دوام یافت ، از یک سو سلاطین عثمانی بود و از یک سو شاه عباس و در مجموع ، خان ها و پاشاها و فئودال ها و حکام دست نشانده ی حکومت مرکزی بود. در گیرودار همین رویدادهای سیاسی و اجتماعی بود که آفرینش های هنری نیز گل کرد و به شکفتگی رسید و سیماهای حماسی آذربایجان از ساز و سوز عاشق ها بر پایه ی قهرمانان واقعی و حوادث اجتماعی بنیان نهاده شد و نیز همچنان که همیشه و در همه جا معمول بوده است قهرمانان ادوار گذشته نیز با چهره های آشنای خود در جامه های نو بازگشتند و باقهرمانان زمان درآمیختند. سیمای تابناک و رزمنده و انسانی کوراوغلو از اینچنین امتزاجی بود که به وجود آمد. داستان زندگی پرشور توفارقانلی عاشق عباس که شاه عباس عروسش را از حجله می رباید و او تک و تنها برای رهاندن زنش پای پیاده به اصفهان می رود ، در حقیقت تمثیلی از مبارزه ی آشکار و نهان میان آذریان و شاه عباس است.شاه عباس قطب خان خانی عصر و نماینده ی قدرت ، و عاشق ، تمثیل خلق سازنده ای است که می خواهد به آزادگی زندگی کند. ناگفته نماند که سیمای شاه عباس در فولکلور آذربایجان به دو گونه ی مغایر تصویر می شود. یکی بر اینگونه که گفته شد ، و دیگری به گونه ی درویشی مهربان و گشاده دست که شب ها به یاری گرسنگان و بیوه زنان و دردمندان می شتابد.در ظاهر ، سیمای اخیر زاده ی تبلیغات شدید دستگاه حکومتی و پاره ای اقدامات متظاهرانه ی چشمگیر و عوام فریبانه است که نگذاشته مردم ظاهربین و قانع ، ماهیت دستگاه حاکمه را دریابند. به هر حال ، پس از این مقدمه ، اکنون می پردازیم به نامدار داستان کوراوغلو: داستان کوراوغلو و آنچه در آن بیان می شود تمثیل حماسی و زیبایی از مبارزات طولانی مردم با دشمنان داخلی و خارجی خویش ، از قیام جلالی لر و دیگر عصیانهای زمان در دو کلمه: قیام کوراوغلو و دسته اش ، قیام بر ضد فئودالیسم و شیوه ی ارباب و رعیتی است. در عصر اختراع اسلحه ی آتشین در نقطه ای از آسیا ، که با ورود اسلحه ی گرم به ایران پایان می یابد. نهال قیام به وسیله ی مهتری سالخورده علی کیشی نام ، کاشته می شود که پسری دارد موسوم به روشن ( کوراوغلوی سالهای بعد ) و خود ، مهتر خان بزرگ و حشم داری است به نام حسن خان. وی بر سر اتفاقی بسیار جزئی که آن را توهینیسخت نسبت به خود تلقی می کند دستور می دهد چشمان علی کیشی را درآورند. علی کیشی با دو کره اسب که آن ها رااز جفت کردن مادیانی با اسبان افسانه یی دریایی به دست آورده بود ، همراه پسرش روشن از قلمرو خان می گریزد و پس از عبور از سرزمین های بسیار سرانجام در چنلی بئل ( کمره ی مه آلود ) که کوهستانی است سنگلاخ و صعب العبوربا راههای پیچا پیچ ، مسکن می گزیند. روشن کره اسب ها را به دستور جادومانند پدر خویش در تاریکی پرورش می دهد و در قوشابولاق ( جفت چشمه ) در شبی معین آب تنی می کند و بدین گونه هنر عاشقی در روح او دمیده می شود و ... علی کیشی از یک تکه سنگ آسمانی که در کوهستان افتاده است شمشیری برای پسر خود سفارش می دهد و بعد از اینکههمه ی سفارش ها و وصایایش را می گذارد ، می میرد. روشن او را در همان قوشابولاق به خاک می کند و به تدریج آوازه ی هنرش از کوهستانها می گذرد و در روستاها و شهرهابه گوش می رسد. در این هنگام او به کوراوغلو ( کورزاد ) شهرت یافته است. دو کره اسب ، همان اسب های بادپای مشهور او می شوند ، به نام های قیرآت و دورآت. کوراوغلو سرانجام موفق می شود حسن خان را به چنلی بل آورده و به آخور ببندد و بدین ترتیب انتقام پدرش را بستاند.عاشق جنون ، اوایل کار به کوراوغلو می پیوندد به تبلیغ افکار بلند و دموکرات کوراوغلو و چنلی بئل می پردازد و راهنمای شوریدگان و عاصیان به کوهستان می شود. آنچه در داستان مطرح شده است به خوبی نشان می دهد که داستان کوراوغلو به راستی بر اساس وقایع اجتماعی و سیاسی زمان و مخصوصاً با الهام از قیام جلالی لر خلق شده است ، نام های شهرها و روستاها و رودخانه ها و کوهستانها که در داستان آمده ، هر یک به نحوی مربوط به سرزمین و شورش جلالی لر است. بعلاوه بعضی از بندهای ( « قول » در اصل ) داستان مثلا سفر توقات و سفر ارزنجان ، شباهت بسیاری دارد به حوادث و خاطراتی که درکتابهای تاریخ ضبط شده و در اینجا صورت هنری خاصی یافته است. از طرف دیگر نام ها و القاب آدم های داستان بهنام و القاب جلالی لر بسیار نزدیک است. مورخ ارمنی مشهور تبریزلی آراکل ( 1670- 1602 ) در کتاب مشهور خود واغارشاپاد تاریخی در صفحه ی 86 جوانانیرا که به سرکردگی کوراوغلو نامی قیام کرده بودند چنین نام می برد: « کوراوغلو... این همان کوراوغلو است که در حال حاضرعاشق ها ترانه های بی حد و حساب او را می خوانند... گیزیر اوغلو مصطفا بگ که با هزار نفر دیگر قیام کرده بود... و این همان است که در داستان کوراوغلو دوست اوست و نامش زیاد برده می شود. اینها همگی جلالی لر بودند که بر ضد حکومت قیام کرده بودند. » اما کوراوغلو تنها تمثیل قهرمانان و قیامیان عصر خود نیست. وی خصوصیتها و پهلوانی های بابکیان را هم که در قرن نهمبه استیلای عرب سر خم نکردند ، در خود جمع دارد. ما به خوبی سیمای مبارز و عصیانگر بابک و جاویدان را هم که پیشاز بابک به کوه زده بود در چهره ی مردانه ی کوراوغلو می شناسیم. آنجا که کوراوغلو ، پهلوان ایواز را از پدرش می گیرد و با خود به چنلی بل می آورد و سردسته ی پهلوانان می کند ، ما بهیاد جاویدان می افتیم که بابک را از مادرش گرفت و به کوهستان برد و او را سردسته ی قیامیان کرد. کوراوغلو پسر مردی است که چشمانش را حسن خان درآورده و جاویدان نیز مادری دارد که چشمانش را درآورده اند. احتمال دارد که بابک ، مدت های مدید برای فرار از چنگ مأموران خلیفه به نام ها و القاب مختلف می زیسته و یا به چندنام میان خلق شهرت می داشته و بعدها نیز نامش با نام کوراوغلو در هم شده سرگذشت خود او با وی درآمیخته. داستانهای دده قورقود که داستانهای فولکلوریک و حماسی قدیمی تری هستند ، در آفرینش داستانهای کوراوغلو بی تأثیر نیست. آوردن وجوه شباهت این دو فعلا ضرور نیست. قیام کوراوغلو نه به خاطر غارت و چپاول محض است و نه به خاطر شهرت شخصی و جاه طلبی یا رسیدن به حکمرانی. او تنها به خاطر خلق و آزادی و پاس شرافت انسانی می جنگد ، و افتخار می کند که پرورده ی کوهستانهای وطن خویش است. در جایی می گوید: منی بینادان بسله دی داغلار قوینوندا قوینوندا تولک ترلانلار سسله دی داغلار قوینوندا قوینوندا * دولاندا ایگیت یاشیما یاغی چیخدی ساواشیما دلیلر گلدی باشیما داغلار قوینوندا قوینوندا * سفر ائیله دیم هر یانا دئو لاری گتیردیم جانا قیرآتیم گلدی جولانا داغلار قوینوندا قوینوندا ترجمه: من از ابتدا در آغوش کوهستان پرورده شدم. شاهینها در آغوش کوهستان نامم را بر زبان راندند. * چون قدم به دوران جوانی گذاشتم ، دشمن به مقابله ی من قد برافراشت. پهلوانان در آغوش کوهستان گرداگرد مرا فرا گرفتند. * به هر دیاری سفر کردم ، دیوان را به تنگ آوردم. اسبم « قیرآت » در آغوش کوهستان به جولان درآمد.
کوراوغلو نیک می داند مبارزه ای که عدالت و خلق پشتیبانش باشند چه نیرویی دارد. او به هر طرف روی می آورد خود راغرق در محبت و احترام می بیند. همین است که در میدان جنگ بدو جرئت می بخشد که با اطمینان خوانین و اربابان را ندا دهد: قیرآتی گتیردیم جولانا وارسا ایگیدلرین میدانا گلسین! گؤرسون دلیلرین ایندی گوجونو ، بویانسین اندامی آل قانا ، گلسین * کوراوغلو اییلمز یاغی یا ، یادا ، مردین اسگیک اولماز باشیندان قادا ، نعره لر چکرم من بو دو نیادا گؤستررم محشری دوشمانا ، گلسین! ترجمه: پاشا! اسبم « قیرآت » را به جولان درآوردم ، اگر مرد میدانی داری گو پیش آید! اینک ، بیاید و زور بازوی مردان بنگرد ، و اندامش از خون گلگون شود. * کوراوغلو بر خصم و بیگانه سر خم نمی کند. مرد هرگز سر بی غوغا ندارد. نعره در جهان در می افکنم و برای دشمن محشری برپا می کنم. گو بیاید! *** قدرت کوراوغلو همان قدرت توده های مردم است. قدرت لایزالی که منشأ همه ی قدرتهاست. بزرگترین خصوصیت کوراوغلو ، تکیه دادن و ایمان داشتن بدین قدرت است. می گوید: ایگیت اولان هئچ آیریلماز ائلیندن ترلان اولان سونا و ئرمز گؤلوندن ، یاغی آمان چکیر جومرد الیندن ، لش لشین اوستو نه قالایان منم. ترجمه: جوانمرد هرگز از ملت خویش جدا نمی شود. شاهین ، امان نمی دهد تا از دریاچه ی او قویی به غارت برند. خصم ازدست جوانمردان فریاد امان برمی دارد. منم آن کس که نعش بر نعش می انبارد. * او حتی برای یک لحظه فراموش نمی کند که برای چه می جنگد ، کیست و چرا مبارزه می کند. همیشه در اندیشه ی آزادی خلق خویش است که چون بردگان زیر فشار خانها و دستگاه حکومتیان پشت خم کرده اند. می گوید: قول دئیه رلر ، قولون بوینون بورارلار ، قوللار قاباغیندا گئدن تیرم من! ترجمه: آنکه برده خوانده شده لاجرم گردن خود را خم می کند. من آن تیرم که پیشاپیش بردگان در حرکت است. *** روابط اجتماعی چنلی بل روابطی عادلانه و به همگان است. آنچه از تاجران بزرگ و خانها به یغما برده می شود در اختیارهمه قرار می گیرد. همه در بزم و رزم شرکت می کنند. کوراوغلو هیچ امتیازی بر دیگران ندارد جز این که همه او رابه سرکردگی پذیرفته اند ، به دلیل آنکه به صداقت و انسانیتش ایمان دارند. حتی کوراوغلو به موقع خود برای پهلوانانش عروسی نیز به راه می اندازد. زن های چنلی بل معمولا دختران در پرده ی خان هایند که از زبان عاشق ها وصف پهلوانی و زیبایی اندام پهلوانان را می شنوند و عاشق می شوند و آنگاه بهپهلوانان پیغام می فرستند که به دنبالشان آیند. این زنان ، خود ، در پهلوانی و جنگجویی دست کمی از مردان خویش ندارند. نگار که به دلخواه از زندگی شاهانه خود دست کشیده و به چنلی بل آمده ، تنها همسر کوراوغلو نیست – که همرزم و همفکر او نیز هست. نگار زیبایی و اندیشمندی را با هم دارد. پهلوانان از او حرف می شنوند و حساب می برند ، و او چون مادری مهربان از حال هیچ کس غافل نیست و طرف مشورت همگان است. بند بند حماسه ی کوراوغلو از آزادگی و مبارزه و دوستی و انسانیت و برابری سخن می راند. دریغا که فرصت بازگویی آنهمه در این مختصر نیست. این را هم بگویم که داستان کوراوغلو ، در عین حال از بهترین و قویترین نمونه های نظم و نثر آذری است و تاکنون 17 بند ( قول ) « در آذری » از آن جمع آوری شده و به چاپ رسیده که در آذربایجان ، درتراز پرفروشترین کتابهایی است که به زبان آذری طبع شده است.
یازار : اسماعیل مختاری
گؤنده ر
بؤلوم لر:
حماسه ی کوراوغلو