نگاهی به لالایی در زبان، فرهنگ و فولکلور آذربایجان

آنچه به عنوان لالایی در گوش نوزاد خوانده می شود، حکایت از ظرایفی دارد که ضمن انتقال آرامش به کودک، به وی فرهنگ و فولکلور را نیز منتقل می کند. آنچه امروز به عنوان لالایی در گوش کودک خوانده می>شود، حکایت از گذشتگان دارد؛ گذشتگانی که این لالایی را برای اولین بار بر زبان آورده اند و این لالایی ها از نسلی به نسلی و بصورت سینه به سینه به امروز انتقال داده شده است.
هر منطقه ای و هر قومی برای خود لالایی ها و سبک های خاصی دارند و حتی نام لالایی در فرهنگ های مختلف، متفاوت است. در منطقه آذربایجان، مادر برای نوزادش، در خلوت دو نفره شان »لای لای« می خواند و از امیدها و آرزوها، بیم ها و ترس ها، شکوه ها و ناله ها و… سخن می>گوید. اما نکته مهم در لالایی های مادران آذربایجان، استفاده از فرم بایاتی در بیان آنهاست. از آنجا که بایاتی جزئی جدایی ناپذیر از فرهنگ مردم آذربایجان شده است و در شادی ها و غم ها، آگاهانه یا ناخودآگاه از مضمون بایاتی سود می برند، در لالایی گویی نیز بایاتی کاربرد خاص خود را یافته است.
در اینجا چند نمونه از لای لای های معروف مادران آذربایجان را می خوانیم و سپس اشاره مختصری به مضمون آن خواهیم داشت:
لای لای دئدیم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
یکی از زیباترین گل ها در فولکلور آذربایجان، همانا گل محمدی می باشد که با عطر و بوی دل انگیزش، دوست داشتنی تر می نماید. و چه زیباست تشبیه فرزند به این گل، چرا که فرزند از دید والدین، زیباترین و خوشبوترین گل روی زمین است. مادر در گوش فرزندش می خواند: لالایی گفتم که بخوابی… در میان گل های سرخ فرو بروی… در میان گلهای سرخ… خوابی شیرین بیابی…

لای لای بالام گوُل بالام
من سَنَه قوربان بالام
قان ائیلَه مَه کؤنلوُموُ
گَل مَنَه بیر گوُل بالام
بخواب فرزند همانند گلِ من… الهی که من به قربان تو بروم فرزندم… دل مرا خون مکن… بیا و برایم بخند فرزندم… آری! مادر منتظر خنده فرزندش است و چشم انتظار نشسته تا گل از گل فرزندش بشکفد و او نظاره گر به بار نشستن آرزوهایش باشد. حتی در میان خواهش هایش برای خندیدن نوزادش، به او التماس می کند که دلش را خون نکند و برایش بخندد و در این میان قربان صدقه کودک نیز می رود.
لای لاییْ نام گوُل بالام
تئل لَری سوُنبوُل بالام
کَپَنَک دَن سئرچَه دَن
یوخوسو یوُنگوُل بالام
در فولکلور آذربایجان، از هر یک از اجزای طبیعت بعنوان نمادی جهت معرفی خصوصیات افراد استفاده می شود. در این لالایی، خواب سبک نوزاد به خواب سبک پروانه و گنجشک تشبیه می شود و مادر می گوید:
من برای تو لالایی(آرامش) هستم، فرزند مانند گلم… ای که گیسوانت همانند سنبل>هاست… از پروانه و گنجشک… خواب تو سبک تر است دلبندم…
***
قطعاً لالایی هایی از این دست در ادبیات و فولکلور ما فراوان است و این، تنها نمونه کوچکی از تمام لالایی هایی است که مادر آذربایجانی برای فرزندش می خواند. لالایی آذربایجان، از نظر مضمون، وسعت، شاعرانگی و ایهام کم نظیر است. متاسفانه دیده می شود که مادران امروزی، گاه به جای خواندن این لالایی های زیبا و پرمضمون، در گوش فرزندان خود لالایی هایی به زبان فارسی می خوانند. اما باید به این مادران یادآور شد که اولاً کودکان دوزبانه به اذعان محققان و اندیشمندان این رشته، دارای هوش طبیعی بالاتری هستند و در ثانی، امروزه با پیشرفت تکنولوژی و وجود رسانه ای به نام تلویزیون در خانه ها، کودک دلبند شما در یادگیری زبان فارسی مشکلی نخواهد داشت.
پس پیشنهاد می کنیم مادران فرهیخته ضمن پاسداشت زبان مادری، نگران یادگیری زبان رسمی کشور در آینده برای فرزندانشان نباشند و این موضوع را حتی در لالایی هایی که برای دلبندان و نور دیدگان خود می خوانند نیز لحاظ کنند تا آینده هوشی کودکان خود را نیز تضمین کرده باشند.