دده قورقود بیر کتابدیر . . .

م. کریمی

   دده قورقود کتابی آذربایجان ادبیاتی نین شاه اثری اولاراق، اونون حاققیندا دونیادا آراشدیرمالار و اینجه­له­مه­لر چوخ اولورسا دا، ایراندا یوخ حدّینده دیر. هله بو کتابین یازییا آلیندیغی باره ده هئچ بیر یازی گؤرمه میشیک. گاهدان دده قورقودو یازیلی ادبیاتدان و گاهدان شفاهی ادبیاتدان ساییریق. اگر شفاهی ادبیاتدان ساییلیر، نییه بس آدی "کتاب" قویولموشدور؟  

   آذربایجان ادبیاتیندان دانیشاندا، دده قورقود کتابیندان دانیشماماق اولماز؛ ایستر شفاهی ادبیات و  ایسترسه ده یازیلی ادبیاتدا دده قورقود کتابی نین اؤز یئری واردیر. بو ده یرلی ادبیات آبیده سی، همیشه بیر کتاب کیمی آدلانمیشدیر. همیشه یازیب و اوخوموشوق: "کتابِ دده قورقود". بیر اثر، کتاب آدلاندیقدا اونون یازیلی اولماسینا تاکید اولونور. بئله اولورسا بو اثری یازیلی ادبیاتیمیزدا سایماغیمیز گره کلی دیر. دده قورقود بیر کتاب دیر.  دوغرودور کی دده قورقود کتابیندا اولان سیمالاری، بویلاریندا اوز وئرمیش اولای­لاری مختلف شفاهی ادبیاتیمیزدا، افسانه لرده و ناغیل­لاردا دا گؤروروک. چوخلو ناغیللار و دستانلاردا اونون ائتکیلرینی تاپماق مومکوندور. دده قورقود حادثه لرینه بنزه ر اولایلار و سیمالارلا تاریخ آلانیندا اوز اوزه گلمک اولور. بو اولای­لارین و سیمالارین ایزلرینی تاریخیمیزده تاپماق اولار.

   شبهه یوخدور کی دده قورقود بویلاری اسلامدان اؤنجه بیر دوره یه باغلی دیر. بورادا اوز وئره ن حادثه لر و تانیتدیریلان سیمالار، اوسطوره دورانینا عایددیلر. قهرمانلار، خارق العاده قوه لر و سیمالارین اشتراکی او جمله دن دلی دومرولون عزرائیل ایله ساواشی، تپه گؤزون یارانیشی و بیر سیرا قهرمانلاردان اوز وئره ن ایشلر غیر عادی، دوغالدان اوزاق و اینانیلماز بیر حادثه لردیر و اوسطوره لره باغلی اولدوغو هئچ شوبهه یاراتمیر. باشقا طرفدن بو اون ایکی بوی، بیر – بیرینه باغلی دیرلار و بیر اؤلکه ده – هر نه قده ر گئنیش اولورسا دا -  اوز وئریر. قهرمانلار بیر نئچه بویدا عینی صورتده واردیرلار و بیر ملت و بیر اؤلکه دن سؤز گئدیر. داها آرتیرماق لازیمدیر کی دده قورقود کتابی نین اشتراکچی خالقینی، بیر کؤچه­ری ملت یوخ، بلکه یئرلی و اکینچی، عینی حالدا داوار ساخلایان بیر دورومدا گؤروروک. گؤردویوموز بامسی بیرک 16 ایل یاد اؤلکه لره گئدیب و 16 ایلدن سونرا وطنه دؤندوکده، خالقینی همان یئرلرده تاپیر. اگر بو ملت کؤچری اولسایدی، 16 ایلدن سونرا اؤز ائلینی تاپا بیلردی می؟ آنجاق دده قورقود داستانلاریندان آذربایجان قوخوسو گلیر و بوگون ده آذربایجانیمیزین هر یئرینده، هر بوجاغیندان دده قورقود ایسی و قوخوسو گلیر. بو قونویا باشقا بیر یئرده توخوناجاغام.

   بیز بورادا دده قورقود اثرینی بیر کتاب کیمی اوخوموشوق و بورادا اونا بیر کتاب کیمی ده توخونماق ایسته ییریک. دده قورقود کتابی نین بیر نئچه الیازماسی دونیادا تانینمیشدیر. آنجاق اونون یازیلما تاریخی هاچاندیر؟ الیمیزده اولان الیازمالار 15 – 16جی یوز ایللرده یازیلمیشدیر، داها دوزگون دئسک کؤچورولموش و یا استنساخ اولموشدور. ایندی دئمه لی ییک هارادان کؤچورولموش و یا هانسی بیر کتابین اوزوندن کؤچورولموشدور؟ بلکه، هئچ ده شفاهی اولمامیش و آغیزلاردان توپلانمامیش، بلکه بیر کتاب اوزوندن یازیلمیشدیر؟. ایندی بو ادعانین ایزلرینی تاریخده تاپمالیییق.

   اسلامین ایلک یوزایللرینده یازیلان تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی - عربجه یازیلان- اثرلرینده، اوغوزخان داستانی کامل صورتده و دوزگون اولاراق گلمیشدیر. بو ایکی کتاب، اوغوزخان داستانی و تاریخینی چوخ گؤزه ل و دوزگون اولاراق یازییا آلمیشدیر. اونون قایناغی هاردادیر؟ آنجاق اوغوزنامه لر واریمیش! یوز ایللر سونرا جامع التواریخ کتابی، رشیدالدین فضل اله همدانی بو اوغوزنامه لرین ان دوزگون قایناغینی الده ائتمیش و چوخ اطرافلی بو داستانلارا توخونموشدور. البتده تاریخی قایناقلارین چوخوندا اوغوزخان حاققیندا اطرافلی یازیلار واردیر. دده قورقود کتابی اؤزو بیزیم اوچون معتبر بیر قایناقدیر. آنجاق بونون الیمیزده اولان یازیلی و مکمل نسخه سی سونرالار کؤچورولموش و "کتاب دده قورقود من لسان اوغوزان" عنوانیله الیمیزه چاتمیشدیر.

   دده قورقود کتابیندا، دده قورقود سیماسی تانیتدیریلیر. او، پیغمبر زمانیندا یاشامیش و 295 ایل ده عؤمور سورموشدور. سون تدقیقلر گؤسته ریر کی ساسانی شاهی انوشیروانین (531 – 579 م) وزیری "بزرگمهر"ین یانیندا بیر اوغوزنامه دن آد آپاریلیر کی اونو یازیب دوزه ن "اولوخان بیتیکچی" اولموشدور. پروفسور نظامی خودیف "آذربایجان ادبی دیلی تاریخی"[1] کتابیندا هئچ بیر قایناق گؤسترمه دن، بو کتابدان بیر نئچه صفحه متن گتیریب و اونون دیلینی اینجه له ییر. بو دیل، اثرین اسلامدان اؤنجه یازیلدیغینی ایناندیریر و گؤسته ریر کی نه قده ر "اورخون" و "یئنی سئی" کتیبه لرینه یاخین بیر دیلدیر.

   ایکینجی قایناقدان دانیشاندا عباسی خلیفه لریندن اولان هارون الرشید(763 – 809 م) زمانینا اشاره اولور و دده قورقود اثری نین عربجه یه چئوریلمه سیندن دانیشیلیر. بو معلوماتی، بیز "ابوبکر عبداله الدواداری" نین "دررالتیجان" کتابیندان آلیریق. ابوبکر عبداله الدواداری بیر نئچه کتابین یازاری دیر، او جمله دن "کنزالدرر و جامع الغرر"، "دررالتیجان"، "غرر تواریخ الزمان" اثرلرینی آد آپارماق اولار. الدواداری بو کتابی 709 قمریده یازمیش و 628 قمری ایلی­نین حادثه لرینه اشاره ائده رک، ایکی کتابدان آد آپاریر: بیری "اولوخان بیتیکچی" یازان اوغوزنامه و ایکینجی هارون الرشید زمانیندا اولان اوغوزنامه کی دده قورقودون آدی دا گلمیشدیر. الدواداری بو ایکینجی کتابی اؤزو گؤرموش و اونون تورکجه دن فارسجا و عربجه یه ترجمه سیندن دانیشیر و یازیر کی "جبرئیل بن بختیشوع" هارون الرشیدین سارای دیلماجی بو اثری عربجه یه ترجمه ائتمیشدیر. بو اثرین اصل نسخه سی ابومسلم خراسانی خزینه سینده اولدوغونو دا اونوتمور. الدواداری نین وئردیگی معلومات اساسیندا بو کتابدا اولوغ داغ، آلتون خان، اولو آی آناجی، منقبه چوجوق ارسلان و . . . دان دانیشیلیر و دباکوز (همان تپه گؤز) احوالاتینا دا اشاره ائدیر. الدواداری 767ق / 1335م دا وفات ائتمیش و کتابیندا اوغوزخان و دده قورقود حاققیندا  معلومات وئرمیشدی.

   "جامع التواریخ" کتابی چوخ آیدین صورتده یازیر کی تورک و مغول سارایلاریندا تاریخی قایناقلار – اوغوزنامه لر حؤرمتله ساخلانیلیر و سارایدا همیشه بیر سیرا تاریخ بیلنلر و نقاللار سایغی ایله حفظ اولونورلار. هئچ شوبهه یوخدور کی رشیدالدینین الی بو قایناقلارا چاتمیش و کتابیندا اونلاردا گؤزل بهره آلمیشدیر[2]. باشقا تاریخی قایناق "شجره التراکمه" کتابی دیر کی "ابولغازی بهادر خان" یازمیش و معتبر بیر اثر کیمی تاریخده ده یرلنمیشدیر[3]. پروفسور محرم ارگین 16جی عصرین مورخی "بایبورتلو عثمان"دان آد گتیریب و دده قورقود حاققیندا وئردیگی معلوماتدان استفاده ائدیر[4]. باشقا بیر کتاب "کلمات اوغوزنامه المشهور به آتالار سؤزی" دیر کی 14 – 16 عصرده یازیلمیش و دده قورقود کتابی نین ایلک صفحه لرینده اولان نصیحتلر، کلاملار و باشقا ضرب المثللر توپلانمیشدیر. عثمانلی سارایی نین تاریخچیسی اولان "منجم باشی" دا اؤز کتابیندا دده قورقوددان آد آپارمیش و اونون داستانلارینا اشاره ائتمیشدیر[5]. هابئله "تاریخ جدید" یا "مرآت جهان" آدیندا باشقا بیر قایناقدان دا آد آپارماق اولار کی 1000ق / 1592 م تاریخیندا یازیلمیش و اوغوزخان و دده قورقود داستانلارینا اشاره ائتمیشدیر. م. ارگین بیر نئچه قایناغا دا اشاره ائدیر، او جمله دن "شرف نامه" آدلی اثرین "شرفحان" طرفیندن یازیلدیغی و پترزبورگدا 1860جی ایلده چاپ اولدوغونو دا گؤسته ریر[6].

   اوستده آدلارینی گتیردیگیمیز قایناقلاردان آلماق اولور کی اوغورنامه لر تاریخ بویو سارایلاردا ساخلانیلمیش و اوخونورموش. ایندی بونلار هارالاردا قالمیش، گله جک آراشتیرمالار بللندیره جکدیر. بو، اؤزو بیزیم ادیبلریمیزین بوینوندا اولان بؤیوک بیر گیرودور. بئله لیکله، دده قورقودون کتابی 15 – 16 یوزایللرده یازیلمامیش، بلکه اوزو کؤچورولموشدور. ایراندا دده قورقود کتابی دؤنه لر چاپ اولموش و فارسیجایا دا دؤنه لرله چئوریلمیشدیر. آنجاق بیز بو داستانلاری آشیقلاردان ائشیتمه میشیک، ائشیتسک ده اونلارا یاخین و اونلارا بنزه ین داستانلار اولموشلاردیر. بیز، دده قورقود ایله بیر کتاب کیمی تانیش اولموشوق و الیمیزه گلن، بیزه تانیتدیریلان الیازما نسخه سی ده 500 ایل بوندان اؤنجه یه عایددیر. شوبهه ائتمیریک کی بو داستانلار یوزایللر اوندان اؤنجه – یانی 1000 ایل اؤنجه یازییا آلینمیش، آنجاق بو الیازمالار دا سونرالار ادبیات دونیاسینا تانینمیشدیر. بونو آرتیرماق ایستردیم کی چوخ نگرانچیلیق یئری یوخدور؛ بیلدیگیمیز کیمی، حتا ایران ادبیاتی نین بؤیوک شاعیرلری نین دیوانلاری دا سونرالار، حتا یوز – ایکی یوز ایل بوندان اؤنجه تانیتدیریلمیشدیر. ولی بوگون بوتون الیازمالار اوزه چیخیر و ایشیق اوزو گؤرور.

    ایندی تاریخه دؤنوب، دده قورقود کتابیندا اولان قهرمانلارین سیماسینی تاریخدن آختارماق ایسته ییریک. بیزجه، دده قورقود اؤزو بو کتابین یازاری دیر. کتاب دا اونون آدینا – دده قورقود کتابی اولموشدور. هر داستانین و یا هر بویون سونوندا، داستان سونا چاتاراق دده قورقود میدانا گلیر، قهرمانا آد وئریر، قهرمانی اؤیور و بوی بویلور. دئمک اولار بئله بیر بؤیوک صنعتکار بو کتابی یازمادا دا باجاریقلی اولا بیلیر. آنجاق ابوالغازی دا دده قورقودو بیر شاعیر کیمی تانیتدیریر و او، شجره التراکمه کتابیندا قازان خان حاققیندا بیر مدحیه نی گتیریب و دده قورقودو بیر شاعیر کیمی معرفی ائدیر. او بئله یازیر: "سالور قازان سالور قایی قورقود آتا ایله بیر زاماندایدی. قورقود آتانین سالور قازان آلپی مدح ائدیب، سؤیله دیگی منظومه بودور: - بورادا 7 بندلی بیر منظومه نی ده گتیریر".[7]  

بئله لیکله، ابوالغازی، دده قورقودو وزیر و مشاوردن علاوه، بیر شاعیر و یازار کیمی ده تانیتدیریر. بئله اولورسا، اؤز آدینا اولان کتابین یازاری دا ائله اؤزو اولموشدور. تاریخی قایناقلاردا دده قورقود حاققیندا معلومات توپلاماق ساده دیر. ایلک اؤنجه دده قورقود کتابی نین اؤن سؤزو، بلکه ده لازیمی قده ر آیدینلاندیریجی دیر. بو اؤن سؤزده بئله یازیلیر: "رسول علیه السلامین زمانینا یاخین بایات بویوندان قورقوت آتا دیرلر بیر ار قوپدو. اوغوزین اول کیشی تمام بیلیجیسی ایدی. نه دیرسه اولاردی. غیبدن دورلو خبر سؤیلردی. حق تعالی اونون گؤگلونه الهام ائده ردی".

بیر نئجه سطیر آشاغیدا یئنه گلیر:  قورقوت آتا اوغوز قومی نین مشکلینی حل ائده ردی، هر نه ایش اولسا قورقوت آتایا تانیشمایینجا ایشله مزلردی. هرنه کی بویورسا قبول ائده رلردی. سؤزون توتوب تمام ائده لرلردی.[8]

   ادبی آراشدیرمالاریمیزدا بیر زمانلار، دده قورقود بیر افسانه وی و اوسطوره وی سیما کیمی تانینیردی، اونون تاریخی شخصیتی قبول اولونموردو. آنجاق بو آراشدیرمالارین گلیشمه سینده، یاواش – یاواش یئنی قایناقلار الده ائدیلدیکجه، اونون تاریخی سیماسی اوزه چیخدی و حتا قبری ده تانیندی. دده قورقوددان علاوه، قازان خان، بورلا خاتون و باشقا قهرمانلارین دا قبیرلری تانیندی. بوگون بو قبیرلر خالق طرفیندن زیارت اولونوب و اونلارین واقعی انسان اولدوقلاری شوبهه یاراتمیر. پروفسور محرم ارگین 16جی عصرین مورخی بایبورتلو عثمانین یازیلارینا آرخالانیب یازیر: "قازان خان بیگلرله کعبه یه گئدیب رسوللا گؤروشدولر. رسول الله دده قورقودو شیخ تعیین ائتدی.[9]ارگین همان فاکته گؤره یازیر کی "جام جم آیین" مؤلفی سؤیله ییر کی اوغوزخانی قازان خان چوخ مؤمن آدام اولدوغوندان قورقود دده نی مدینه یه گؤندرمیشدی و پیغمبرله گؤروشدن سونرا اوغوز طایفاسینا اسلامیتی اؤیرتمه گه تعیین ائدیلن سلمان فارسی ایله بیرگه او گئری دؤنموشدو".[10]

   بونونلا بیر بالاجا فرقلی اولان معلوماتی شجره التراکمه دن آلیریق. بورادا بئله یازیلیر: "بوتون اوغوز ائلی توپلانیب قایی خالقیندان اینال یاوی نی پادشاه یاپدیلار. وزیری قورقود آتا ایدی. قورقود آتا هر نه دئسه اینال یاوی اونون سؤزوندن چیخمازدی. قورقود آتانین کرامت لری چوخ ایدی. ایکی یوز دوخسان بئش ایل عؤمور سوردو. اوچ پادشاها وزیر اولدو".[11]

   بورادا اینال یاوی­دان باشلایاراق بیر – بیر شاهلارین آدلارینی گتیریب و هر بیری نین شاهلیق ایللرینی ده سایی ایله یازیر. او جمله دن: اینال یاوی 8 ایل حکومت ائدیر، دویلو قایی 30 ایل، ایرک خان 35 ایل، تومان خان 20 ایل، قانلی یاوی 90 ایل، موریاوی 75 ایل، قاراخان 40 ایل، بوغراخان 90 ایل، قوزو تگین 40 ایل، ارسلان 70 ایل، ایل تگین 15 ایل، اسلی خان 3 ایل، شعبان خان 20 ایل، بوراخان 8 ایل، علی تگین 30 ایل و سونرا ملکشاه ایش اوسته گلیر. بیلدیگیمیز کیمی ملکشاه سلجوقی آلتینجی یوزایلین باشلاریندا شاهلیغا چاتیر. شجره نین سایدیغی شاهلار دا 500 ایله یاخین شاهلیق ائتمیشلر. بئله لیکله، اینال یاوی 500 ایل ملکشاهدان اؤنجه شاه اولموشدور. ملکشاهدان 500 ایل اؤنجه، پیغمبر زامانینا چاتیریق. پس اینال یاوی و اونون وزیری دده قورقود پیغمبر زامانیندا اولموشلار.

   البتده ابوالغازی اؤزو ده دئییر کی : "من تاریخی گونلوک اولایلارلا بیلمه ییرم".[12] اونا گؤره ده کتابین باشقا یئرلرینده بونا مخالف سؤزلر ده گلیر، او جمله دن یازیر: "قازان خان بیزیم پیغمبردن اوچ یوز ایل سونرا ایدی. قوجالیق چاغیندا مکه یه گئدیب حاجی اولوب گلدی. سالور قایی قورقود آتا ایله بیر زاماندایدی".[13] یئنه باشقا بیر یئرده اوغورجوق- قازان خانین دوشمنیندن سؤز آچاراق، ساچاقلی نین قاچیرماسی و قازان خانین ائوی نین یغمالانماسیندان دانیشاراق، اوغورجوقدان اؤز زامانینا قده ر 600 ایل آرا اولدوغوندان یازیر.[14] ابولغازی نین بو باره ده یازدیغی تاریخی اولای، دده قورقود کتابی نین ایکینجی بویونون حادثه لری دیر و ابولغازی ایکی یئرده (ص 55 و 85 ده) اونا اشاره ائدیر.

   قازان خاندان علاوه، باییندیرخان، بوکدوز امن ده تاریخی قایناقلاردا گلمیشلردیر، همین شجره التراکمه و جامع التواریخده بونلاری اوخویا بیلرسینیز. باییندیرخان اوغوز ائلی نین حکمداری کیمی تانینیر. اونون 90 مین لیک اوردوسو وار. دده قورقود دا اونون وزیری دیر. باییندیرخان دده قورقودون بیر نئجه داستانیندا اشتراک ائدیر و بیر شاه کیمی دورومدا دایانیر. شجره ده باییندیری بئله تانیتدیریر. محرم ارگین و بارتولد اؤز آراشدیرمالاریندا، باییندیردان علاوه، بوکدوز امن دن ده، تاریخی سیما کیمی بحث ائدیرلر.[15] یئنه همین قایناقلاردا قازان خان ایله برابر پیغمبر زیاریتینه گئده ن بوکدوز امن اولموشدور.[16]

   بئله لیکله دده قورقود و دده قورقود کتابی نین قهرمانلاری – قازان خان، باییندیرخان، بوکدوز امن و باشقالاری، پیغمبر زامانیندا یاشامیش و تاریخی سیمالار اولموشلار. دده قورقود کتابی دا بیر اوغوزنامه سایاغی تاریخی قایناقدیر. بئله اولورسا نییه دده قورقود کتابی، حداقل شجره التراکمه کیمی تاریخی بیر قایناق اولماسین؟ ایندی بو قایناغی دریندن آراشدیرما و اونون تاریخی سندلرینی تاریخه استناد ائده رک اینجه له مک بوینوموزدا اولان بیر وظیفه دیر. هله اونون تاریخی سیمالاری اوسطوره لرله قاریشماسی دا یئنی بیر آراشدیرمالار قونوسودور. گله جکده نه قده ر آغیر ایشلرین اولدوغونو دوشونمک لازیم!.